“Ermeni Tarihçi Hrand Pastermedjian, kilise için: “Ermeni kilisesi, Ermeni milletinin kilise tarafından can verilen ruhunun yeniden dünyaya gelmek için yaşadığı vücuttur.” tespitini yapmıştır. Ermeni Patriği M. Omanyan’a göre Ermeni kilisesi: “Kayıp ülkenin (Ermenistan) görülen ruhu”dur.
Bir Osmanlı vatandaşı olan Ermeni Psikoposu Gavend Turyan, Ermeni kilisesi ve ruhanilerinin, Ermeni meselesi ve Ermeni komitelerinin Anadolu’da masum Türk halkına yaptığı mezalimde oynadıkları rolü şu satırlarla açıklar: “Dini cemaatler uzun zamandan beri, Ermeni ihtilal partilerinin ihtilal ocakları olmuş ve en şeytani programlar buralarda hazırlanmıştır. Dini merkezler silah depoları ve komplo merkezi olmuştur. Dini liderler, söz ve yazı ile kendilerine güvenmiş olan halkı isyana teşvik ediyorlardı. Artık vaazlarda yüce sözler ve İnal’in doktrini zikredilmiyordu. Sadakat ve doğruluk yerine isyan, insanlık yerine kin ve intikam, ahlak yerine alçaklık ve rezillik vaaz ediliyordu. “Dini liderler, komiteler tarafından organize edilmiş bayramlara, toplantılara, törenlere başkanlık ediyorlardı”[1].
“Ermeni kilisesinin, mevcudiyetini koruyabilmesi için bir kuvvete, bir devlete ihtiyacı olmuştur. Ermeni devleti fikrini doğuran, Ermeni milleti değil, Ermeni Kilisesi’dir. Ermeni Kilisesi’nin önemi ve rolü, izah edildiği gibi esasen bütün Ermeni tarihçiler tarafından da kabul edilen bir husustur. Ermeni Kilisesi “Türk Düşmanlığı” yanı sıra, “Ermeni Milliyetçiliği” fikrinin de filizlendiği yer olmuştur. Ermeni milliyetçiliğinin uyanmasında kiliseye en büyük yardımı “Büyük güçler sağlayacaklardır. Büyük güçler içinde Ruslar… diplomatik alanda Ermeni dosyasını açan ilk devlet olarak görülecektir”[2].
[1] Kamuran Gurun, Ermeni Dosyası, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983, s. 29.
[2] Gurun, s. 30,