“İncelememizin başında belgeler ışığında ortaya konulduğu gibi, İslam’da insan hakları kavramının temel ihlalliği temel prensiptir. Türkler de bu dini Allah’ın buyruklarına itaatkar ve onun yarattıklarına şefkatli ve merhametli olmak, adaletli davranmak şeklinde anlamışlardır.”[1].
“Müslüman olmaları sebebiyle Türklere karşı işleyen bu din faktörü, Osmanlı imparatorlunda bir Ermeni meselesinin ortaya çıkmasında en büyük rolü oynamıştır. Hakikaten Türklerle Hristiyan milletlerin temaslarında din faktörü daima önemli bir rol oynamıştır. Türklere Türk oldukları için değil, Müslüman oldukları için devamlı şekilde değişik bir gözle bakılmış ve Hristiyan camisi tarafından kasti din muamelesi yapılmıştır. Genellikle Müslümanlığa ve Müslüman olduğu içinde Türkler karşı işleyen bu din faktörü, Osmanlı İmparatorluğunda bir Ermeni Sorunu çıkmasında en büyük rolü oynamıştır. Rus tahakkümü altında inleyen Polonya Hristiyanlarının akıbeti ile ilgilenmek gereğini duymayan Avrupa devletlerinin Türkiye’deki gayri Müslimlere olan bu insani bağlılığının başka hiçbir izahı bulunamaz. Ermeni Kilisesi bu din faktöründen tabiatıyla çok rahat bir şekilde istifade etmiştir. Müstakil veya en azından otonom bir Ermenistan vaadi ile kandırılan Ermeni kilisesi, kilisenin nüfuzunun ve otoritesinin daha da gelişmesine imkan verecek böyle bir imkanın tahakkuku için, Osmanlı İmparatorluğu üzerinde oynanan oyunlara rahatlıkla alet olmuştur”[2].
[1] Gurun, s. 35.
[2] Gurun, s. 36.